نگاهی به آثار و کارنامه های تاریخی ابن خلدون

ابوزید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون حَضرَمی معروف به ابن خلدون تاریخ‌ نگار و جامعه‌ شناس مشهور عرب بود که در سال ۷۳۲ ه‍جری قمری در کشور تونس به دنیا آمد. خانوادهٔ او از اعراب جنوبی عربستان بودند که پس از پیروزی مسلمانان بر مردم اسپانیا وارد این کشور شدند و تا زمانی که بین آن‌ها و مسیحیان اختلافی پیش آمد در این کشور بودند و پس از آن به سمت تونس حرکت کردند و در آنجا ساکن شدند. در دوران کودکی ابن خلدون، بزرگان دینی که از اسپانیا به تونس سفر می ‌کردند در خانهٔ آنها توقف می‌ کردند و همین امر باعث شد ابن خلدون از کودکی و به وسیلهٔ این افراد قرآن، فقه، تصوف، اخلاق، کلام، مردم‌ شناسی، جامعه ‌شناسی، نجوم، اقتصاد، تاریخ، هندسه، جبر، حساب، لغت، فلاحت، طلسمات، شعر، آداب و تعلیم، منطق، ریاضی، فلسفه، سیاست، منشی ‌گری و کارهای مربوط به حکومت را بیاموزد.

محمد بن ابراهیم الآبیلی، یکی از بزرگان عصر خود بود که ابن خلدون حدود پنج سال نزد او به تحصیل پرداخت. آبیلی فردی بود که ابن خلدون را با آثار ابن رشد، ابن سینا و آثار جدید فلسفی قلمرو اسلامی آشنا ساخت. اولین اثر او در مورد تاریخ عمومی جهان تا زمان خودش است که در بین سال های ۷۷۸ تا ۷۸۳ هجری قمری نوشته شده است و اندیشه‌ های فلسفی وی در روش ‌شناسی این اثر به‌ خوبی مشخص شده ‌است. ابن خلدون کتابی هم اندر اخبار عرب و عجم نوشته است که از مقدمه زیبای آن ابعاد و عمق دانش وی مشخص می شود.

ابن خلدون فعالیت‌های سیاسی خودش را از دربار ابوعنیان حاکم مرینی شروع کرد و سرانجام به جرم توطئه علیه حاکم مذکور دستگیر و زندانی شد. مدتی بعد در توطئه‌ای که پسرعموی ابوعنیان ترتیب داده ‌بود شرکت کرد، اما موفق نشد مقام در شایسته ی کسب کند. پس از آن به شهر قرناطه رفت، چرا که از اوضاع فرهنگی بهتری برخوردار بود، ولی متأسفانه در این شهر تحت فشار مسیحیان شمال قرار گرفت. در این بود که زمان لسان ‌الدین ابن خطیب که وزیرِ حاکم شهر بود، نظرش به ابن خلدون جلب شد و در نتیجه به موفقیت های بیشتری دست یازید. در سال ۷۶۵ هجری نزد پادشاه اسپانیا رفت تا دوستی مابین حکمرانان اسپانیا و قرناطه را ایجاد کند. ابن خلدون در این زمان از نفوذ و عقاید سیاسی ‌اش استفاده کرد و اندرزهایی به پادشاه جوان داد. ابن خطیب که از این کار به خشم آمده‌ بود، ابن خلدون را مجبور ساخت قرناطه را ترک کند. او هم ناگزیر نزد دوست حفصی خود شاهزاده ابوعبدالله، رفت و در طول یک سالی که او حکومت را در دست داشت سعی کرد حکومتش را استحکام و پایداری بخشد، اما رفتارهای ناسنجیده و نامعقول ابوعبدالله و حاکمان شهرهای اطراف باعث شد تا همه فعالیت‌ های ابن خلدون بی ‌اثر جلوه کند. پس از این رویداد ابن خلدون سعی ورزید تا بیشتر عمر خود را در آموزش و پژوهش سپری نماید. در بین سال های ۷۴۴ تا ۷۴۶ بود که کتابی در مورد تصوف نوشت، او پیشنهاد و درخواست حاکمان مبنی بر ایجاد صلح میان چادرنشین ‌ها، قبایل وسرزمین ‌های مختلف را رد می ‌کرد و ترجیح می ‌داد به آموزش بپردازد. ابن خلدون در سال ۷۷۵ هجری به دربار ابن سلامه در اران رفت و مدت چهار سال در آنجا زندگی کرد. باقی‌ ماندهٔ عمرش را نیز صرف کارهای سیاسی در اسپانیا ساخت و این چنین به بسیاری از سندها و مدارک رسمی دسترسی پیدا کرد.

ابن خلدون کتاب های ارزشمند بسیاری نوشته است. او درآثارش به رویکرد انتقادی و تحلیلی اهمیت بیشتر میداد. او نخستین کسی بود که علم جامعه‌ شناسی را بنیان نهاد، علمی که برای شناخت و بررسی اخبار تاریخی مورد استفاده قرار می‌ گیرد و در واقع علم اصول تاریخ است.

ابن خلدون در سرانجام یک عمر خدمات ارزنده تاریخی و فرهنگی روز جمعه ۲۸ رمضان سال ۸۰۸ ه‍جری قمری به سن ۷۳ سالگی در شهر قاهره چشم از جهان فانی فروبست. روحش شاد و یادش گرامی باد

+ نوشته شده در پنجشنبه نوزدهم مرداد ۱۴۰۲ ساعت ۱۰:۴۹ ق.ظ توسط مصطفی اورهان  |